’Niets is onvermijdelijk’

[Cobra4]

'Niets is onvermijdelijk'

Was de Tweede Wereldoorlog onvermijdelijk? Een interview met de 84-jarige historicus John Lukacs, die onlangs zijn laatste boek over die oorlog schreef.

Hoe kon het gebeuren? Hoe konden de Duitsers tot 1945 in de ban blijven van een dictator die het land in het verderf stortte? Hoe konden gewone mensen meewerken aan de Holocaust zonder last te krijgen van hun geweten? Veel historici die zich met de Tweede Wereldoorlog bezighouden, zoeken naar verklaringen voor hoe die überhaupt mogelijk was.

De Hongaars-Amerikaanse historicus John Lukacs stelt vragen van een heel ander kaliber. In zijn deze maand verschenen boek 'Langs kromme lijnen. Zes resterende vragen over de Tweede Wereldoorlog' stelt hij juist de 'onvermijdelijkheid' van de oorlog ter discussie: Was Hitler onvermijdelijk? Was de atoombom onvermijdelijk?

Het klinkt haast defaitistisch. Is de inmiddels 84-jarige historicus tot de conclusie gekomen dat de Tweede Wereldoorlog wel plaats móést vinden? ,,Nee, niets is natuurlijk onvermijdelijk", nuanceert Lukacs.

Sterker, hij gelooft juist niet dat de geschiedenis een product is van onpersoonlijke krachten, die ons stervelingen weinig handelingsvrijheid laten, zoals sommige Marxistische historici geloven. ,,En ook hun rechtse tegenstanders", vult Lukacs aan. ,,Veel historici zien de geschiedenis van de twintigste eeuw vooral als een strijd tussen twee systemen: het communisme en het kapitalisme. Dat is absoluut een misvatting."

De geschiedenis van de twintigste eeuw, daarvan is Lukacs overtuigd, is het product van de twee wereldoorlogen, niet van een strijd tussen economische systemen. De Koude Oorlog was een gevolg van de manier waarop de Tweede Wereldoorlog eindigde. ,,En het aardige voor een historicus is dat de Tweede Wereldoorlog een oorlog was waarin beslissingen van individuen het verschil maakten." Als de Amerikaanse president Wilson in 1918 niet zo nodig de Duitse monarchie had willen afschaffen, was Hitler ons helemaal bespaard gebleven, is één van de stellingen uit zijn nieuwste boek. En als Churchill zijn land er niet van had overtuigd om dóór te blijven vechten, op een moment dat het eigenlijk zinvoller leek om een wapenstilstand met Hitler te sluiten, wie had de nazi's dan uit Europa moeten trappen?

Want ook de overwinning van de geallieerden was niet onvermijdelijk. Lukacs: ,,Hitler hád kunnen winnen. Dat is een gedachte die mensen tegenwoordig niet graag toelaten, maar die je wel in je achterhoofd moet houden als je de Tweede Wereldoorlog bestudeert."

Daarmee zijn we beland bij de crux van zijn wellicht wat provocerende vragen naar de 'onvermijdelijkheid' van de Tweede Wereldoorlog. Nee, onvermijdelijk was die natuurlijk niet, maar dat het ons tegenwoordig moeite kost om te begrijpen dat hij überhaupt kon plaatsvinden, getuigt evenmin van veel historisch besef.

Lukacs: ,,Er bestaat de afgelopen jaren steeds meer de neiging om Hitler en de Tweede Wereldoorlog als het absolute kwaad te zien. Een soort morele maatstaf. Maar daar schieten we weinig mee op als we die periode willen begrijpen, als we willen begrijpen wat de aantrekkingskracht was van Hitler en van het nationaal-socialisme."

Het nationaal-socialisme was volgens Lukacs geen ontspoorde nostalgische beweging die terugverlangde naar het verleden. ,,De twintigste eeuw werd gekenmerkt door een strijd tussen drie politieke ideologieën. Het communisme, de parlementaire democratie en het populisme. Hitler vertegenwoordigde dat laatste, en dat is een bij uitstek modern fenomeen. Het was zelfs zo sterk dat er een onwaarschijnlijk monsterverbond van de andere twee systemen voor nodig was om het op de knieën te dwingen."

Het is daarnaast naïef om te denken dat het radicale populisme na de Tweede Wereldoorlog definitief was verslagen. In zijn boek 'Hitler en de historici', dat Lukacs tien jaar geleden schreef, en waarvan deze maand de Nederlandse vertaling uitkwam, deed Lukacs zelfs de provocerende uitspraak: ,,Wij zijn nu allemaal nationaal-socialisten".

Wat bedoelde Lukacs daar precies mee? ,,Twee van de sterkste punten van Hitler waren waarschijnlijk wel dat hij de zwaktes van anderen feilloos doorzag en dat anderen hem schromelijk onderschatten. Niemand had destijds door hoe goed hij de tijdgeest aanvoelde. Hij kon dat veel beter dan anderen. Het negentiende-eeuwse liberalisme en conservatisme liepen op hun laatste benen, de nieuwe krachten waren het socialisme en nationalisme. Hij doorzag de aantrekkingskracht van die twee, en doorzag ook de beperkingen van een socialisme dat zich alleen op een internationale revolutie richtte. Hij begreep dat het socialisme nationaal moest worden. En de meeste landen passen tegenwoordig een vorm van socialisme, of zo je wilt sociaal-democratie, toe binnen hun eigen grenzen."

Waarmee natuurlijk niet gezegd is dat er direct een gevaar bestaat dat er weer zo'n radicale figuur als Hitler opstaat. ,,Het echt radicale populisme en het antisemitisme zijn gelukkig wel in diskrediet geraakt." Maar over de toekomst wil Lukacs eigenlijk niet speculeren. ,,Ik ben een historicus, geen profeet."

Goed, de historicus dus. Heeft hij met dit boek 'de' laatste zes vragen over de Tweede Wereldoorlog beantwoord? ,,Nee, je kunt nog duizenden vragen bedenken. Maar ik wilde zes hoofdstukken schrijven over zes zaken die nog wat aandacht behoeven. Zoals de deling van Europa, die in de laatste oorlogsjaren is beklonken. Bij mijn weten is daar pas één boek over geschreven."

Een ander hoofdstuk handelt over de beroemde ontmoeting in 1941 tussen de twee grootste natuurkundigen van hun tijd: de Duitser Heisenberg en de Deen Bohr. Heisenberg, geen nazi maar wel een patriottistische Duitser, zou voorzichtig hebben willen informeren bij zijn Deense collega Bohr hoe ver de geallieerden al waren met het ontwikkelen van een atoombom.

bron: www.trouw.nl